Sultan Selahaddîn, di sala 1138î da li bajarê Tikrîtê hatîye dinyayê. Navê bavê wî Necmeddin el-Eyyubî bîn Şadî bin Mervanî ye. Malbata wî ji eşîreta Revadî ye û Revadî jî digihîjin Aşîreta Hîzbanîya.
Sultan Selahaddîn, lawê Necmeddîn Eyyubî ye û di derbarê piçûktîya wî da zêde tişt nayê zanîn.
Gor lêkolîna Dr. Ahmet el-Bilî, Necmeddîn Eyyubî û Esededdîn Şerko ji Tikrîtê koçberî Musilê dibin. Li wir di artêşa Îmadeddîn el-Zengî da cîh digrin û ji wî ra xizmeteke mezin dikin.
Îmadeddin el-Zengi dema ku di sala 1140î da bajarê Baalbekê zeft dike, Necmeddîn Eyyubî wek hukumdarê Baalbekê tê tayînkirin, piştî mirina El-Zengî jî dibe qumandarê artêşa Şamê. Di heman demê da birayê wî, Şerko jî qumandarê artêşa Sultan Mahmut Nureddîn bin Îmadeddin el-Zengî ye.
Zarokatîya Sultan Selahaddîn li bajarê Baalbekê derbas dibe û xwendina xwe jî li Baalbekê diqedîne. Piştra bi bavê xwe ra diçe Şamê, li wir di warê çekdarîyê da perwerde dibe. Gorî lîyaqata xwe bi payeyeke bilind desto bi kar û xebatê dike û di demeke kurt da jî dibe walîyê Şamê. Di sala 1164an da bi apê xwe Şerko ra ji Şamê diçe Misrê. Li wir di nav şerê Bilbîsê cîh digre.
Di sala 1168an da li dijî hukumdarê Filistîn Amorî şer dike û bajarê Îskenderîyê digre. Li wir li dijberî êrişên artêşa Frenkîyanberxwe dide. Piştî lihevhatînê jî careke din bi apê xwe Şerko ra vedigere Şamê.
Piştî vegera wî ya Şamê, artêşa Filistînê bi êrişeke dijwar dikeve nav axa Misrê. Bi daxwaza Xelîfe El-Adid el-Fatimî û Wezîrê wî Savar Sultan Nureddin, careke din Şerko û Sultan Selahaddîn ji Şamê bi rê dikevin û berê xwe didin Filistînê. Şerko artêşa Frenk teslim digre, Savar dikuje û dibe wezîrê Adidi el-Fatim. Piştî du mehan bi mirina Şerko ra Sultan Selahaddin di 22 salîya xwe da cîyê Şerko yê apê xwe digre û dibe wezîrê El Fatimî.
25ê Adar a sala 1169an da Xelîfe El-Fatimî, Sultan Selahaddin wek El Melîk el-Nasir Ebu el-Muzaffer Selah el-Dunya û El-Dîn bi nav dike û ew navê xwe yê dirêj dibe fermandarê artêşa Surîyê.
Sultan Selahaddîn dema ku dibe fermandarê artêşa Surîyê, berê êrîşa Sudanî ya ku li ser welatê wi da hatibû, berteref dike. Bi alîkarîya birayê xwe Turanşah bajarê el-Nobe digre û berê xwe dide bajarê El-Quddus’l Şerîf û Filistînê.
Fermandar û Emirê Sultan Nureddîn gelek caran jê ra gilîyê Sultan Selahhadin dikin. Lê ti carî nikarin navbera Sultan Nureddîn û Sultan Selahhadin xirab bikin. Sultan Selahaddîn bi zanebûna û cesareta xwe tim li ba Sultan Nureddîn cîyekî girîng digre.
Sultan Selahaddîn, piştî mirina El Xelîfe el-Adid, di sala 1172an da dibe hukumdarê Misrê. Du sal şûnda, di sala 1174 da Sultan Nureddîn wefat dike. Rêya hukumdarîyê ji Sultan Selahaddîn re vedibe, lê ew xwe girêdayî hukumdar El-Melik el-Salih Îsmaîl bîn Nuerddîn dihesibîne.
Sultan Nureddin li ser erişên birayê xwe yê bi navê El-Emîr Seyfeddîn el-Melik el-Salih alîkarî ji Sultan Selahaddin dixwaze.
Di sala 1175an da Sultan Selahaddîn bi artêşa xwe êrişî Şamê dike, Şam, Humus û Hamayê digre û ji wir berê xwe dide Halebê. Sedem vê yekê El Emîr Seyfeddîn bi Frenkîyan ra têkliyeke xurt çêdike û Sultan Selahaddîn tehdît dike.
Sultan Selahaddîn li nêzikî Hamayê êrişî wan dike di qada şer da artêşa wan têk dibe. Hemû bajarên ku di di bin desthilatdarîya El Emîr Seyfeddîn da hebûne, hemûyan digre bin desthilatdarîya xwe û vedigere Şamê.
Sultan Selahaddîn di sala 1175an da ji alî El Xelîfe el-Bexdadî va bi nasnavê Sultanîyê tê xelatkirin. Bi navê Sultan Selahaddin pere dide derxistin û li ser navê wî wek El Melîk el-Nasir Yusuf ibn Eyyub, xutbe dide xwendin.
Bi alîkarîya Turanşah ê birayê wî va Yemen û Aden jî dikeve bin hukumdarîya Sultan Selahaddîn. Di sala 1178’an da careke din bi Frenkîyan ra şerekî giran dike. Lêbelê di wî şerî da bi zaîyateke mezin wenda dike. Lê di demekî kin da ji bo tola xwe bigre, carek edin berê xwe dide Filistînê. Li Mecr el-Uyunê Frenkîyan têk dibe û gelek prensên wan êsîr digre.
Piştî wî şerî berê xwe dide Ermenîstanê û wê derê jî bi hukumdarîya xwe va girêdide. Dû ra vedigere Misrê û ji bo îmara welatê xwe xebateke mezin dide destpêkirin. Lê ti car Filistîn ji bîra wî dernakeve. Loma careke din dîsa berê xwe dide Filistînê û Berûdê digre. Cara yekemîn davêje ser Musulê, Sîncar û Diyarbekrê bi welatê xwe va girê dide, ji wir jî berê xwe dide Enteb û Halebê. Di sala 1185an da cara duyem êrişî Musulê dike. Piranîya Mezopotamyayê û Kurdistanê dike bin hukumdarîya xwe.
Sultan Selahaddîn di nav hukumdarê misilman da cîyekî herî bilind bigre jî, di dilê wî da daxwazek wî ya girîng dimîne, ku ew jî girtina hemû axa Filistînê ye.
Sultan Selahaddin li Filistînê
Hukumdarê El-Kerk, peymana ku di navbera wî û Sultan Selahaddîn da çêbibu, dide alikî û di sala 1186an da erişî hecîyan dike. Jiber vê yekê Sultan Selahaddîn jî bi hazirîyeke mezin, careke din berê xwe dide Filistînê. Salek şûnda, di sala 1187an da li Hutînê artêşa Frenk ji hev bela dike û Kralê Qudus û Prensê El-Kerk dîl digre, ala desthilatdarîya xwe ji bilî Qudus û Surê li hemû bajarên Filistînê li dar dixe.
Di Meha Receba heman salê da, Qudusê jî bi hukumdarîya xwe va girê dide û digihîjê miradê xwe yê herî mezin.
Cihuyên ku li Filistînê dijîyan, di bin hukumdariya Sultan Selahaddîn da, jîyana xwe di nav aramî û aşıtîyê da didomînin. Ji bo wê yekê hemû dirokvanên Frenkîyanjî, di derheqê Sultan Selahaddîn da gelek tiştên baş dinivîsînin.
Piştî bidestxistina Qudusê Împaratorê Alman, Kralê Ingilîz û yê Fransayê bi kîn û nefreteke mezin artêşeke mezin amade dikin û berê wî didin Filistînê. Ew artêş dema ku êrişî Filistînê dike, ne Xelîfe ne jî sultaneke misilman serê bilind nake û ji Sultan Selahaddîn ra nabe alîkar.
Artêşa Frenk, berê dikeve Akkayê û wê derê işgal dike. Artêşa Sultan Selehaddin jî, li alîkî dijî êrişên wan berxwe dide, li aliyê din jî hêdî hêdî şunda vedikişe. Di encama şer da Akka dikeve destê Frenkan. Frenk li wir bi zilm û zordarîyeke hovane gelek kesên sivîl dikujin, ku bi kirin û kiryarên wan ên hovane va ferqa Sultan Selahaddîn û Frenkîyanjî bi zelalî tê dîtin.
Şerê ku di nevbera Artêşa Selahaddîn û Frenkîyan da derdikeve, pênc sal didome.
Lêbelê Sultan Selahaddîn, bi planeke mezin wan ji Qudusê dûrdixîne. Roja 2ê Îlon a sala 1192an, di navbera wan da peyman çêdibe, gorî wê peymanê Sultan Selahaddîn ji şer serkeftî derdikeve û vedigere Şamê.
Dema ku Hacac serlêdana Şamê dike, Sultan Selahaddîn ji bo pêşwazîyê bi rê dikeve, mixabin di rê da nexweş dikeve û ji wê nexweşîyê xilas nabe…
Sultan Selehaddin roja 4ê Adar a sala 1195an da, di 57 salîya xwe da dinya xwe duguherîne û li Mizgefta Ummeyê da tê definkirin.
Sultan Selahaddîn, bavê 18 zarokan bû ye, ku ji wan yek qîz, yên din jî law bû ne.
Kirin û kiryarên Sultan Selehaddin:
1- Şerê dijî artêşa Frenkîyanda biserdikeve û di nav emirên misilmanan da yekitîyê ava dike.
2- Suriyê û Misirê digre bin desthilatdarîya xwe, ku her du dewlet ji alî meshebê va bi hev ra neyartîyê dikin.
3- Sînorê hukumdarîya xwe ji Kudistanê heta Tunusê, ji Sudanê heta Yemen û Adenê freh dike. Hukumdarîya xwe bi rewşeke adîlane bi rêva dibe.
4- Dîroknas dibêjin, ku Sultan Selehaddîn, sultanekî adîl bû, ji zulumkaran heznedikir. Rûmeteke mezin dida fikrê kesên derdora xwe. Di navbera gelê xwe da ti cudahîyek nedidît û hemûyan diparast. Zengîn û feqîr, esnaf û arîstokrat wekhev didît. Derê wî ji hemû kesan ra û her daîm vekirî bu.
5- Di hemû jîyana xwe da tu rûmetek nedida dewlemendîya dinyayê. Tê gotin, ku walîyê Şamê jê ra qonaxeke mezin çêdike. Sultan Selahaddîn wê qonaxê dibîne, wiha dibêje; „Ez nikarim di vê qonaxê da bijîm. Ev qonax layiqî mirovê ku mirina wî nêzik bû ye, nine. Herwiha divê armanca me ji bo xizmeta Xwedê be, ne ji bo jîyana koşk û sera be.“
Dîsa tê gotin, ku Sultan Selehaddîn ti car ji mal û milkê dinê heznekirîye û di her firsendê da wiha gotîye; „mal û milk û xwelî wek mîna hev in.“
Prens Muhammed Ali dibêje; „Piştî mirina wî, di berîka wî da tenê 47 Dirhem hebû ye, ku ev jî, ji serweta ku mirovek feqîr dihêle, gelek kêmtir e.“
Mirovên ku di bin hukumdarîya Sultan Selehaddîn da jîyane , wî wek mirovekî bi şewqet, kiralekî bi merhamet û sultanekî adîl bi nav kirine û wiha gotine, “Ew ji bo refah û emnîyeta gelê xwe dixebitî. Pistî mirina wî hemû kesên di bin hukumdarîya wî da dijîyan, jibo wî şînekî mezin kirin.
Jiyana Sultan Seleghaddîn bi piranî di şer da derbas dibe. Ew di saxî û nexweşîya xwe da tim li ser pişta hespê xwe bû ye. Kîngê jê ra gotine ku hinekî peya be û bîhna xwe bide, wî bersiva wan wiha daye; „Dema ku pîyê min dighêjin erdê, wê we gavê ez xwe nexweş dihesibînim.“
Wesîyetê Sultan Selehaddîn
Sultan Selahaddîn berî mirina xwe ji kurê xwe Melik el-Zahir ra wesîyetê xwe dike û jê ra wiha dibêje:
„Ji rêça Xwedê dernekeve. Jibo serfîrazîya xwe ez deyndarê Xwedê me, ji bo vê yekê ez fermana Xwedayê alemîn li te jî ferz dikim. Tu xwînê nerijîne û xwinrijandinê ji xwe ra neke edet. Xwînrijandin, xwînrijandinê bi xwe re tîne. Zilmê li gelê xwe neke, herdaîm ji bo emnîyeta mal û milkê wan bixebite. Nebe kîndarê kesî. Dilê mezina neşikîne, dilê mirovên ku dibin desthilatîya te da û ji bo îdarekirina dewletê dixebitin, qezenç bike. Em hemû mahkûmê mirinê ne. Tu heta ku riza gel nestînî, ya Xwedê nikarî bistînî. Sedem vê yekê têkilîya xwe bi gelê xwe ra baş çê bike. Tobedarê Xwedê be, lewra Ew Kerim û Qadir e.“
Sultan Selehaddîn berî her cîhada xwe ji kesên derdora xwe ra wiha dibêje; „Min bi şûrê min ve defin bikin ku bila roja mahşerê bi min ra rabe û li hizura Xwedê ji min re şahidîyê bike.“
Gotinên ji bo Sultan Selehaddîn:
Împaratorê Alman, piştî çûyîna xwe ya Surîyê diçe qebra Sultan Selahaddîn zîyaret dike û wuha dibêje; „Ez ji bo hatina xwe ya vir gelek kêfxweşim, ku Sultan Selahaddîn li vir jîyana xwe domandîye. Ew Sultanekî bê hempa û lehengekî mezin bû.“
Berî şerê navbera Sultan Selahaddîn û Xaçparêzan, Qumandarê artêşa Xaçdaran Richard (Richardê dil Şêr), ji eskerê xwe ra dibêje; „Di cîyê xwe da bisekinin. Dilê vî şêrî ji dilê şêrê we mezintir e.“
Dîrokvan Dr. Stanley; „Hinek kes wesfê wî zatê mezin nizanin. Bêşik ew, mirovekî xwedî şeref û bê tirs bû. Dilê wî tijî merhamet bû. Ew mirovekî misilman û di bin emrê Xwedê da bû.“
Di Tarîh el Muherrîrîn da gelek wesfê wî yên baş cîh digrin.
Dîrokvan Stivatsîn; „Sultan Selahaddîn quweta dijminên xwe baş texmîn dikir û gorî wan planên şer çêdikir. Bi sebreke mezin tevdigerîya û şixulê ku dest pê kiriba, heta nebira serî, dikudand. Serfîrazîya wi girêdayîya sebr û tehemûla wî bû“.
Jiyana Selahaddîn Eyyubî di şer da debas bu. Lê wî gelek berhemên dîrokî jî ava kirinê.
1-El Medrese el-Nasir: Li Kahîrê, li mihla El Firafe kêleka tirba Imam Şafii hatîye avakirin.
2- El Medrese el-Kamhîye û El Medrese el-Hanefi
3- Hanaka el-Salahîyye: Li Taxa Said el- Suade ji bo perwerdekirina dînî hatîye avakirin.
4- Dîvan el-Istul: Temelê wî teref Sultan Selahaddîn hatîye avêtin.
5- Sur a Iskenderîye: Ev Sur jî li Kahîrê bi emrê wî hatîye inşakirin.
6- Kasr-i Yusuf: Ev Sur jî li başurê Kahirê li ser bilindayîyek mezin wî daye çêkirin.
Amadekar. İkram Oguz
Cavkanî: 1-Mehmet Emîn Zekî Bey: Meşahîr-î Kurd û Kirdistan (Kürt ve Kürdistan Ünlüleri);
Apec & Öz-Ge yay.İkinci Bas. 1998
—————————
Selahedîn*
neviyê necmedîn
lawê eyûb
biraziyê şêrko me
ji mîrektiya şedadiyan
kurdekî çiyayî
eslen serhedî me
kekê adil
xalê teqyedin
bavê ezîz
ji malbata eyûbî me
sultanê împeratoriya eyûbiyan
ji kahîre heta bi wan
hukumdarê dadperwer ez im
şûrê mahîr li dest
yê li sînayê hespê xwe dibezîne ez im
li rex mamê xwe şêrko siwarê mehîna boz ez im
li deşta hîtîn ez im fermandar
li hember min sekiniye firengê dijwar
lek bi lek têne siwarî û peyar
kela kela germê diqijilîne çol û beyar
li ber şewqa rojê dibiriqin rim û şûrên neyar
halan didim dost û yar
germ e
kela kela rojê ye
erd sincirî ye
sebir û zanîn bi pîvan e
ordî li hember hev in
qet tune eman e
siwar û peyarên min bi hêvî ne
dijmin li deşta hîtîn bi kîn e
roj roja mêran e
şerek li me çêbû halan e
halana mîrên di wan e
halana peyar û siwariyên kurdan e
siwar:
eskerê ordiya eyûbî ez im
siwarê hespê boz ez im
bi tîr û kevan ez im
şûrê di kalan ez im
neviyê kurdên merwaniyan ez im
hîmdarê kela farqînê ez im
danerê burca amedê ez im
ji bav û kalan hûrî ez im
li ber şewqa rojê bi bawerî ez im
ez im ji xaka kurdistan
selahedîn e bo min sultan
peyar:
ez im dest bi şûr
cotkarê gundê hûr
ez im dest bi rim
serbilind im tim
lek bi lek dimeşim
tîran li dijmin direşim
ez im şivanê berxan
ez im kesaxê rezan
ez im ji gundê xerzan
ji çiyayê berzan
daketim ji welatê teyr û bazan
ez im ji xaka kurdistan
selahedîn e bo min sultan
mîr:
ez im mîrê hekariyan
xwedî tac û kelehan
ez im mîrê botan
xwedî medrese û dîwan
ez im mîrê kela xoşav
li behra wanê dikim temaşe bi çav
ez im mîrê farqîn
dijmin li ber min teriqîn
ez im ji xaka kurdistan
selahedîn e bo min sultan
welat:
dîcle û firat ez im
cîlo û sîpan ez im
agirê dilê agirî ez im
keştiya cûdî ez im
keleha hewlêr ez im
seyrangeha nemrûd ez im
sûra diyarbekir ez im
deşt û çiya û zozan ez im
ez im xaka kurdistan
ez im dayika selahedînê sultan
selahedîn:
ez im ji xaka kurdistan
ez im serhedî ji bav û kalan
hikumdarê qudsê ez im
di nav cerga dîrokê de
dadmend ez im
qet fikar nakim bi xirabî
mirovperwer ez im
yê ji bawermendên cuda re
deriyê qudsê vekir ez im
li rojava şovalyeyê bê qisûr
li rojhilat mêrxas û comerd im
xwedî soza xwe me
bipirsin ji rîkardê dilşêr
bipirsin ji metranê îsevî
bibirsin ji qiralê freng
bipirsin ji mirovên hemî reng
bipirsin ji hahamê cuhî
difirandin jibo dîn serî hîn duhî
min anî aştî û wekhevî
bila ew ji we re bibêjin neviyê xaka kurdistan
sultanê imperatoriya eyûbiyan
Nivîskarê şiîrê: SERDAR ROŞAN
Payîz-2003
* Ji bo 865 salîya Selahedînê Eyûbî
Têbinî: Ev şiêr ji malpera Nefel hatîye girtin.